شناخت شناسی آزمایش

شناخت شناسی را شاخه ای از فلسفه تعریف میکنند که به مطالعه ماهیت، منشأ و اعتبار شناخت می پردازد.(1) شناخت شناسی، علمی است که درباره شناخت های انسان و ارزش یابی انواع، و تعیین ملاک صحت و خطای آنها بحث می کند. موضوع شناخت شناسی خاص یا مضاف، معرفت هایی است که در جغرافیای خاصی مطرح می شوند، به عنوان مثال، شناخت شناسی علمی، به معارف علمی (فلسفه ی علم) و شناخت شناسی عرفانی، به معرفت ها و تجارب عرفانی و معرفت شناسی دینی، به باورها و عقاید دینی می پردازد. در شناخت شناسی آزمایش، کانون توجه ما بر شناخت ماهیت خود آزمایش، توجیه آزمایش، دلایل باور به آزمایش، و آنچه در آزمایش باید بدان باور داشت، می باشد. به بررسی نظر دو استاد شناخت شناسی آزمایش، یعنی فرانکلین و هکینگ میپردازیم.

شناخت شناسی آزمایش از دیدگاه هکینگ

سه دهه قبل، یان هکینگ(2) در فصلنامه ی فلسفی پاسیفیک(3) مقاله ی چالش برانگیز به نام "آیا ما از درون میکروسکوپ می‌بینیم؟" (4)را نوشت.

هکینگ این سوال را مطرح کرد که، چگونه ما به نتایج آزمایش از یک دستگاه آزمایشی پیچیده باور می‌کنیم؟

چگونه بین نتایج معتبر و جعلی که توسط دستگاه ایجاد می‌شود تمایز قائل می‌شویم؟
اگر آزمایش نقش مهمی در علم دارد و پایه شواهد معرفت علمی است، بنابراین ما باید دلایل خوبی برای باور داشتن به این نتایج داشته باشیم.

هکینگ پاسخ گسترده‌ای در نیمه ی دوم کتاب اظهار و مداخله(5) ارائه نموده است.

او اشاره دارد که اگرچه دستگاه آزمایش حداقل مملو از نظریهای درباره دستگاه است، اما به رغم تغییر در نظریه دستگاه یا نظریه پدیده، نتایج مشاهده شده ی آزمایش به قدرت باقی‌ می‌ماند.
(برای مثال به رغم اینکه نظریه ی مربوط به کارکرد میکروسکوپ با کارهای که آبه(6) در اهمیت پراش در کارکرد میکروسکوپ انجام داد تغییر کرد، اما باور ما به تصاویر میکروسکوپی پابرجا ماند) (7)

دو دلیل هکینگ برای اعتبار نتایج آزمایش

هکینگ در دهه ی 1980 میلادی، پس از بررسی های موارد مختلف تاریخ علم، دو دلیل برای اعتبار نتایج آزمایش ارائه می دهد:

دلیل اول: آزمایشگر میتواند با دستکاری هایی در شیء مورد مشاهده، تغییرات را مشاهده کند. به عنوان مثال در تماشای یک سلول با میکروسکوپ، می‌توان با تزریق سیالی به درون سلول یا رنگی به نمونه، انتظار تغییر اندازه یا تغییر شکل سلول را داریم. مشاهده ی تاثیر این پیش‌بینی که ما می‌کردیم، باور ما را به مشاهده دقیق میکروسکوپ و مشاهده از طریق آن را تقویت می‌کند. به طور کلی این حقیقت دارد که مشاهده تاثیر پیش‌بینی یک مداخله، باور ما را هم به کارکرد دقیق دستگاه آزمایش و هم به مشاهده ی انجام شده، تحکیم می‌بخشد.

دلیل دوم: باورهای فرد با تایید مشاهدات مستقل تقویت می شود. حقیقت این است که الگوی مشابه ی از لکه ها(اجسام متراکم در سلول) که توسط میکروسکوپهای "مختلف" (به عنوان مثال میکروسکوپهای معمولی، الکترونی، صوتی، فلوئورسانس، قطبی، با فازهای متقابل، متداخل و غیره) دیده می شوند، تاکیدی دیگر بر اعتبار مشاهدات است. شاید عده ای بپرسند که "مختلف" لغتی نظریه بار(7) است و سرانجام، این نظریه ما درباره ی نور و میکروسکوپ است که به ما اجازه می دهد میکروسکوپها را متفاوت از یکدیگر در نظر بگیریم. هکینگ به درستی بحث می کند از اینکه دو نوع کاملا متفاوت سیستم فیزیکی، به صورت تصادفی، الگوهای مشابهی از لکه ها تولید کنند، بسیار نامحتمل است. سیستم های متفاوت، پس زمینه متفاوت و خطاهای غیرتصادفی دارند و انطباق آنها، اگر مصنوعی باشد، کاملا غیرمحتمل است. اگر نتایج صحیح باشند و دستگاهها به درستی کار کنند، انطباق نتایج قابل درک است.(8)

دلایل هکینگ صحیح، اما ناقص است. گاهی سوالات کاملتری مطرح میشود: چه اتفاقی میافتد اگر آزمایش فقط با یک نوع دستگاه، مانند میکروسکوپ الکترونی یا تلسکوپ رادیویی باشد؟ یا وقتی مداخله غیرممکن یا بینهایت سخت باشد؟ برای پاسخگویی نیاز به دلایل دیگری است.

(1) LE ROY FINCH , H.(2005), "EPISTEMOLOGY", Encyclopedia of Religion,, 2nd edition, Thomson Gale, a part of The Thomson Corporation. Vol.5, p.133

(2) Ian Hacking) (- 1936)

استاد برجسته ی فلسفه ی علم کانادایی، از متاثرین کوهن، لاکاتوش و فایرآبند است که به آوردن و طرح مسائل تاریخی در فلسفه ی علم مشهور است.

(3)Pacific Philosophical Quarterly
(4) Hacking, I. 1981. “Do We See Through a Microscope”. Pacific Philosophical Quarterly 63: 305–322..
(5) Hacking, I.)1983(Representing and Intervening. Cambridge: Cambridge University Press.
(6) Abbe
(7) Franklin A. (2012). ”Experiment in Physics”, Online Stanford Encyclopedia of Philosophy
http://plato.stanford.edu/entries/physics-experiment